سرم‌های تزریقی از رایج‌ترین روش‌ها برای تأمین مایعات، الکترولیت‌ها و قند بدن هستند. در بسیاری از شرایط بالینی، پزشک تشخیص می‌دهد که بیمار به جای نوشیدن مایعات یا مصرف خوراکی، باید از سرم استفاده کند.
یکی از پرکاربردترین محلول‌ها در بیمارستان‌ها و خدمات درمانی در منزل، سرم دکستروز سالین است. این محلول ترکیبی از دو سرم رایج دیگر یعنی نرمال سالین و دکستروز بوده و ویژگی‌های هر دو را در خود دارد.
بسیاری از افراد اصطلاح «سرم قندی نمکی» را برای این سرم شنیده‌اند، اما باید دانست که در بیشتر مواقع قندی نمکی به سرم ⅓ و ⅔ اشاره دارد. با این حال سرم دکستروز سالین نیز در دسته سرم‌های قندی نمکی قرار می‌گیرد. در ادامه این مقاله از سایت تدسا طب به بررسی ترکیبات، موارد مصرف، تفاوت‌ها، عوارض و نکات مهم در ارتباط با این سرم می‌پردازیم.
معرفی سرم دکستروز سالین
سرم دکستروز سالین یک محلول تزریقی استریل است که از ترکیب ۵ درصد دکستروز (قند) و ۰/۹ درصد سدیم کلراید (نمک) تشکیل شده است. این محلول به دلیل داشتن همزمان قند و سدیم، توانایی جبران مایعات از دست رفته بدن و همچنین تأمین انرژی سریع را دارد.
دکستروز یک نوع قند ساده است که به سرعت در بدن جذب شده و به عنوان منبع انرژی فوری به کار میرود. سدیم کلراید نیز یک الکترولیت حیاتی است که تعادل آب و املاح بدن را تنظیم میکند. در نتیجه، ترکیب این دو ماده باعث میشود سرم دکستروز سالین هم برای پیشگیری از افت قند خون و هم برای جبران کمآبی و اختلالات الکترولیتی کاربرد داشته باشد.
این سرم در دسته کریستالوئیدها قرار دارد. کریستالوئیدها محلول‌هایی هستند که از آب و الکترولیت‌های محلول در آن تشکیل شده‌اند و برای جایگزینی مایعات بدن استفاده می‌شوند.
موارد مصرف سرم دکستروز سالین
این سرم در شرایط مختلفی توسط پزشک یا پرستار تجویز میشود. برخی از مهم‌ترین موارد مصرف عبارت‌اند از:\
جبران کمآبی بدن (دهیدراتاسیون)
در شرایطی مثل تب بالا، اسهال، استفراغ یا تعریق شدید، حجم زیادی از آب و الکترولیت‌ها از بدن خارج میشود. تزریق سرم دکستروز سالین با جایگزینی سدیم و آب و همچنین تأمین انرژی فوری از طریق دکستروز، تعادل مایعات بدن را بازمی‌گرداند و عملکرد ارگان‌ها را پایدار نگه می‌دارد.
تأمین انرژی سریع
دکستروز موجود در این محلول یک مونوساکارید ساده است که بدون نیاز به فرآیند هضم مستقیماً وارد جریان خون میشود. این ویژگی باعث افزایش سریع سطح گلوکز پلاسما و در نتیجه تأمین انرژی فوری برای سلول‌های مغز و عضلات میشود، به‌ویژه در بیماران با سطح پایین قند خون یا ناتوانی در دریافت خوراکی.
پس از عمل جراحی
در ساعات اولیه پس از جراحی، بسیاری از بیماران به دلیل بیهوشی، تهوع یا محدودیت مصرف خوراکی قادر به دریافت کالری و مایعات کافی نیستند. سرم دکستروز سالین با ترکیب قند و الکترولیت‌ها، نیاز متابولیک بدن را برطرف کرده و از بروز هیپوولمی و هیپوگلیسمی پس از عمل پیشگیری میکند.
درمان هیپوولمی خفیف
کاهش حجم خون در اثر خونریزی‌های محدود، تعریق یا دفع بیش از حد ادرار موجب کاهش پرفیوژن بافتی میشود. دکستروز سالین با افزایش حجم داخل عروقی و جایگزینی سدیم، جریان خون ارگان‌های حیاتی را به سطح طبیعی بازمی‌گرداند.
تزریق برای بیماران تب‌دار یا عفونی
در عفونت‌ها و بیماری‌های همراه با تب، متابولیسم بدن افزایش می‌یابد و نیاز به آب و انرژی بیشتر میشود. تزریق این سرم با جبران آب و الکترولیت‌های از دست رفته و تأمین قند مورد نیاز، به بهبود وضعیت عمومی بیمار کمک کرده و از تشدید ضعف و دهیدراتاسیون جلوگیری میکند
هشدار دربارۀ تزریق سرم دکستروز سالین
به نقل از سایت علمی rxlist.com دربارۀ خطرات و عوارض تزریق سرم دکستروز سالین باید بگوییم:
«تزریق سرم دکستروز سالین باید با احتیاط در بیماران مبتلا به نارسایی قلبی، نارسایی کلیوی و موارد همراه با احتباس سدیم یا ادم انجام شود. این محلول نباید همزمان با خون تزریق گردد، چون خطر تخریب گلبول‌های قرمز وجود دارد. تزریق بیش از حد میتواند باعث رقیق شدن الکترولیت‌های خون، ادم ریوی یا محیطی، هیپوکالمی و تشدید احتباس سدیم در بیماران کلیوی شود.»
تفاوت سرم دکستروز سالین با یک‌سوم دو‌سوم
بسیاری از بیماران و حتی برخی از پرسنل درمانی اصطلاح «قندی نمکی» را برای انواع درصد ترکیب این محلول به کار می‌برند. در واقع سرم دکستروز سالین و ⅓ و ⅔ هر دو قندی نمکی هستند اما با درصد ترکیب متفاوت. با این حال، کاربرد بیشتر این اصطلاح قندی نمکی مربوط به سرم ⅓ و ⅔ است.
ترکیبات
- دکستروز سالین: ۵٪ دکستروز + ۰/۹٪ سدیم کلراید
- ⅓ و ⅔: ۳/۳۳٪ دکستروز + ۰/۳٪ سدیم کلراید
مقایسه بالینی
- سرم دکستروز سالین مقدار سدیم بالاتری دارد و برای جبران سریع‌تر الکترولیت‌ها استفاده میشود.
- سرم ⅓ و ⅔ نسبت قند بیشتری به سدیم دارد و در مراکز درمانی ایران بیشتر رایج است.
- برای بیمارانی که نیاز به قند بیشتری دارند، ⅓ و ⅔ گزینه مناسب‌تری است. در حالی که دکستروز سالین برای مواردی که تعادل الکترولیتی اهمیت بیشتری دارد، کاربرد دارد.
موارد عدم مصرف سرم دکستروز سالین
گرچه این سرم کاربرد زیادی دارد، اما در برخی شرایط مصرف آن به صلاح نیست:
دیابت کنترلنشده
دکستروز موجود در این سرم باعث افزایش سریع گلوکز خون میشود و در بیماران دیابتی کنترلنشده میتواند منجر به هایپرگلیسمی شدید، کتواسیدوز یا نوسانات خطرناک قند خون گردد.
هیپرناترمی (سدیم خون بالا)
وجود ۰/۹ درصد سدیم کلراید در این سرم سطح سدیم خون را بالاتر میبرد و خطر آسیب سلولی، تشدید دهیدراتاسیون سلولی و اختلالات عصبی را افزایش می‌دهد.
نارسایی قلبی و کلیوی
در این بیماران دفع مایعات و سدیم کاهش می‌یابد؛ تزریق این سرم سبب تجمع حجم داخل عروقی، افزایش فشار وریدی و بروز ادم محیطی یا ریوی میشود.
افراد دچار آسیب‌های مغزی
آسیب‌هاب مغذی به معنای تورم بافت مغز بر اثر تجمع غیرطبیعی مایع است که باعث افزایش فشار داخل جمجمه میشود. ورود سدیم اضافی موجب افزایش فشار اسمزی خارج سلولی شده و باعث جابجایی آب از سلول‌های مغزی به فضای بینابینی میشود که در نتیجه فشار داخل جمجمه را بالا میبرد و خطر تشنج یا کما را تقویت میکند.
تداخلات سرم دکستروز سالین
این سرم در ترکیب با برخی داروها یا شرایط خاص نیاز به دقت بیشتری دارد:
- داروهای دیورتیک: استفاده همزمان میتواند باعث اختلال در تعادل سدیم و پتاسیم شود.
- کورتیکواستروئیدها: احتمال احتباس سدیم و مایعات را بالا میبرد.
- داروهای حاوی پتاسیم: تزریق همزمان بدون کنترل آزمایشگاهی خطرناک است.
- محلول‌های دیگر: مخلوط کردن این سرم با دارو یا محلول دیگر بدون تجویز پزشک ریسک دارد.
عوارض سرم دکستروز سالین
مانند هر داروی دیگری، مصرف این سرم هم گاهی با عوارض همراه است. برخی از این عوارض عبارت‌اند از:
- افزایش قند خون: دکستروز موجود در این محلول به سرعت وارد جریان خون شده و سطح گلوکز را بالا میبرد. در بیماران دیابتی این تغییر میتواند باعث هایپرگلیسمی، تشدید علائم و نیاز فوری به اصلاح دوز انسولین یا داروهای ضددیابت شود.
- عدم تعادل الکترولیتی: وجود سدیم در این سرم در صورت مصرف کنترلنشده، تعادل الکترولیت‌ها را بر هم می‌زند. این وضعیت در آزمایش خون به صورت هیپرناترمی یا هیپوناترمی بروز کرده و روی عملکرد کلیه‌ها، اعصاب و عضلات اثر منفی می‌گذارد.
- ادم محیطی یا ریوی: تزریق بیش از حد این محلول حجم مایعات خارج سلولی را افزایش می‌دهد و منجر به احتباس آب در بافت‌ها میشود. در بیماران قلبی و کلیوی این وضعیت میتواند به ادم اندامها یا تجمع مایع در ریهها و در نتیجه تنگی نفس منجر شود. (منظور از ادم محیطی تورم به‌دلیل تجمع مایع اضافی در بافت‌های بدن، به‌ویژه در پاها، مچ پا، دست‌ها و بازوها است.)
- واکنش‌های موضعی: ورود مایعات به بافت اطراف ورید یا تحریک دیواره رگ ممکن است التهاب ایجاد کند. این حالت معمولاً به شکل قرمزی، درد یا تورم در محل تزریق دیده میشود میشود و در موارد شدید احتمال بروز فلبیت نیز وجود دارد. برای توضیح دقیق‌تر باید بگوییم که فلبیت یعنی التهاب دیواره رگ که معمولاً با درد، قرمزی و تورم در مسیر ورید همراه است.
تزریق سرم دکستروز سالین در بارداری
مصرف این سرم در دوران بارداری با توجه به شرایط مادر انجام میشود. برخی از موارد کاربرد عبارت‌اند از:
استفراغ شدید بارداری (هایپرامزیس)
در این وضعیت مادر دچار از دست دادن حجم زیادی از مایعات و الکترولیت‌ها میشود؛ سرم دکستروز سالین با جبران آب و سدیم و همچنین تأمین انرژی از طریق دکستروز، از بروز کتوز و ضعف شدید جلوگیری میکند.
کمآبی بدن
تهوع و استفراغ مداوم در بارداری تعادل مایعات و املاح را مختل میکند؛ تزریق این سرم به تنظیم الکترولیت‌ها و بازگرداندن حجم خون مؤثر کمک کرده و از بروز عوارضی مانند افت فشار یا اختلال عملکرد کلیه پیشگیری میکند.
پس از زایمان یا عمل سزارین
به دلیل خون‌ریزی و محدودیت تغذیه خوراکی در ساعات اولیه، بدن مادر نیاز فوری به مایعات و انرژی دارد؛ دکستروز سالین با جبران همزمان قند و سدیم به پایداری همودینامیک و تسریع بهبود وضعیت عمومی پس از عمل کمک میکند.
جمع‌بندی
سرم دکستروز سالین یکی از محلول‌های پرکاربرد در درمان کمآبی و کاهش قند خون است. این محلول از ترکیب دکستروز ۵ درصد و سدیم کلراید ۰/۹ درصد تشکیل شده و ویژگی‌های هر دو سرم را دارد. تفاوت اصلی آن با سرم ⅓ و ⅔ در میزان قند و سدیم است که باعث کاربردهای متفاوت در بالین میشود.
هرچند این سرم فواید زیادی دارد، اما در بیماران خاص مثل دیابتی‌ها یا مبتلایان به نارسایی قلبی باید با احتیاط و تحت نظر پزشک استفاده شود.
اگر شرایط مراجعه به مراکز درمانی را ندارید پرستاران با تجویز پزشک می‌توانند این سرم را تزریق کنند تا بیمار بدون نیاز به مراجعه به بیمارستان، مایعات و انرژی مورد نیاز بدن خود را دریافت کند. برای این منظور کافی است خدمات سرم تراپی در منزل تدسا طب را انتخاب کرده و درخواست خود را ثبت کنید.
