سرم‌های تزریقی نقش مهمی در درمان بیماران دارند و در بسیاری از موارد، برای تامین مایعات و الکترولیتها، تجویز میشوند. یکی از پرکاربردترین سرم‌ها، سرم قندی نمکی است که ترکیبی از دکستروز و سدیم کلراید محسوب میشود.
این سرم در شرایط گوناگون از جمله ضعف بدنی، کاهش قند خون، مشکلات گوارشی و حتی در زمان تجویز برخی داروها مورد استفاده قرار می‌گیرد. شناخت دقیق این سرم و موارد مصرف آن به بیماران و حتی خانواده‌ها کمک میکند تا آگاهی بهتری از نحوه عملکرد آن داشته باشند.
سرم قندی نمکی چیست؟
سرم قندی نمکی دکستروز سالین ترکیبی از محلول قندی (دکستروز) و محلول نمکی (سدیم کلراید) است. این ترکیب به‌گونه‌ای طراحی شده که قند بدن را تامین کرده و همزمان تعادل الکترولیتها را حفظ کند. استفاده از این سرم در بیماران بستری‌شده، پس از اعمال جراحی و در شرایطی که فرد دچار ضعف عمومی یا کمآبی شده رایج است.
انواع سرم قندی نمکی
سرم‌های قندی نمکی بسته به مسیر مصرف و هدف درمانی به دو گروه اصلی تزریقی و خوراکی تقسیم میشوند. هرکدام از این دو نوع، فرمولاسیون مشخصی دارند و برای شرایط خاصی به کار می‌روند. انتخاب میان آن‌ها تنها بر اساس نظر پزشک و با توجه به وضعیت بیمار انجام میشود.
سرم قندی نمکی تزریقی
این نوع سرم در ظروف شیشه‌ای یا پلاستیکی مخصوص و تحت شرایط استریل تولید میشود. ترکیب آن معمولاً شامل دکستروز با غلظت ۵٪ تا ۱۰٪ همراه با سدیم کلراید با غلظت‌های ۰٫۳٪، ۰٫۴۵٪ یا ۰٫۹٪ است.
از طریق تزریق وریدی (IV infusion) وارد بدن میشود و در شرایطی زیر تزریق میشود:
- جبران کمآبی شدید یا از دست دادن مایعات پس از جراحی
- کنترل افت قند خون در بیمار بستری
- همراهی با داروهای تزریقی به‌عنوان حلال
- اصلاح تعادل الکترولیتها در شرایط بحرانی
ویژگی مهم این نوع، جذب سریع و اثرگذاری فوری است؛ به همین دلیل استفاده از آن در محیط بیمارستانی تحت پایش دقیق فشار خون و قند خون انجام میشود.
سرم قندی نمکی خوراکی (خانگی)
این نوع، نسخه‌ای ساده‌تر از سرم تزریقی است که بیشتر به‌عنوان محلول خوراکی جایگزین مایعات استفاده میشود. فرمولاسیون رایج آن مشابه محلول ORS یا Oral Rehydration Solution بوده و از ترکیب آب آشامیدنی تمیز، مقدار مشخصی شکر (برای تأمین انرژی و بهبود جذب سدیم در روده) و نمک (برای جبران سدیم از دست رفته) ساخته میشود.
کاربردهای اصلی:
- درمان کمآبی خفیف ناشی از اسهال و استفراغ
- پیشگیری از دهیدراتاسیون در کودکان و سالمندان
- کمک به حفظ تعادل الکترولیتی در شرایط گرمازدگی یا تعریق شدید
مزیت سرم خوراکی، امکان مصرف در منزل و کاهش نیاز به مراجعه به مراکز درمانی در موارد خفیف است. با این حال، در موارد کمآبی شدید یا وجود بیماری‌های زمینه‌ای، باید تزریق وریدی جایگزین شود.
جدول مقایسه‌ای سرم خوراکی و تزریقی
| ویژگی | سرم قندی نمکی تزریقی | سرم قندی نمکی خوراکی (خانگی) |
| مسیر مصرف | وریدی (تزریق در بیمارستان یا کلینیک) | خوراکی (مصرف در منزل یا کلینیک) |
| ترکیب | دکستروز ۵–۱۰٪ + سدیم کلراید ۰٫۳–۰٫۹٪ | آب تمیز + شکر + نمک (فرمول ORS) |
| سرعت اثرگذاری | سریع و مستقیم (IV infusion) | آهسته‌تر، جذب از دستگاه گوارش |
| کاربرد بالینی | کمآبی شدید، افت فشار، همراه با داروها | کمآبی خفیف تا متوسط، اسهال، گرمازدگی |
| نیاز به تجویز پزشک | ضروری | در موارد خفیف، بدون نسخه نیز استفاده میشود |
تفاوت سرم قندی نمکی با سرم رینگر
سرم رینگر ترکیبی از الکترولیت‌های مختلف مانند سدیم، پتاسیم، کلسیم و لاکتات است. در حالی که سرم قندی نمکی فقط شامل دکستروز و سدیم کلراید است.
رینگر برای جایگزینی سریع‌تر الکترولیتها در بیماران یا بعد از عمل جراحی به‌کار می‌رود اما سرم قندی نمکی بیشتر برای تأمین انرژی و قند بدن و تنظیم مایعات استفاده میشود. در جدول زیر می‌توانید تفاوت این دو مورد را به‌صورت خلاصه بخوانید.
| ویژگی | سرم قندی نمکی | سرم رینگر |
| ترکیب | دکستروز + سدیم کلراید | سدیم، پتاسیم، کلسیم، لاکتات |
| کاربرد | ضعف، افت قند، تأمین مایعات | کمبود الکترولیت، جراحی، سوختگی |
| انرژی‌رسانی | دارد | ندارد |
به نقل از سایت معتبر verywellhealth محلول رینگر لاکتات با برخی داروهای تزریقی سازگاری ندارد. در این موارد، استفاده از محلول نمکی استاندارد نرمال سالین انتخاب ایمن‌تری خواهد بود. این داروها شامل موارد زیر هستند:
- سفتریاکسون (Ceftriaxone): آنتی‌بیوتیک وریدی
- مانیتول (Mannitol) : داروی ادرارآور
- متیل‌پردنیزولون (Methylprednisone) : داروی کورتیکواستروئید
- نیتروگلیسیرین (Nitroglycerin) : کنترل فشار خون در حین جراحی
- نیتروپروساید (Nitroprusside) : گشادکننده عروق
- نوراپی‌نفرین (Norepinephrine) : پیشگیری از افت فشار خون و شوک
- پروکاینامید (Procainamide) : درمان ریتم‌های غیرطبیعی قلب
- پروپرانولول (Propanolol) : درمان ضربان سریع قلب
برای تزریق این داروها، سرم نمکی معمولی انتخاب مطمئن‌تری است.
تفاوت سرم قندی نمکی و یک سوم دو سوم
در اصطلاح عمومی، وقتی صحبت از «سرم قندی نمکی» میشود، اغلب منظور همان سرم یک سوم – دو سوم (⅓–⅔) است. با این حال، ترکیب دقیق محلول‌ها متفاوت است و لازم است آن‌ها را به‌صورت علمی توضیح دهیم.
سرم قندی نمکی
به طور کلی، هر سرمی که هم قند (دکستروز) و هم سدیم کلراید داشته باشد در گروه قندی–نمکی قرار می‌گیرد. این دسته شامل دکستروز سالین (Dextrose Saline) و ⅓–⅔ Solution است. در کاربرد روزمره بالینی در ایران، وقتی گفته میشود «سرم قندی نمکی»، بیشتر منظور همان محلول یک سوم – دو سوم است.
سرم دکستروز سالین (Dextrose Saline)
- ترکیب: دکستروز ۵٪ + سدیم کلراید ۰٫۹٪
- کاربرد: تأمین همزمان انرژی و جایگزینی سدیم در بدن، به‌ویژه در بیمارانی که کمآبی همراه با کاهش سدیم خون دارند.
- ویژگی: به دلیل سدیم بالاتر، بیشتر برای شرایطی مناسب است که بدن علاوه بر قند، نیاز فوری به سدیم هم دارد.
سرم یک سوم – دو سوم (⅓–⅔ Solution)
- ترکیب: دکستروز ۳٫۳۳٪ + سدیم کلراید ۰٫۳٪
- کاربرد: سرمی متعادل برای تأمین انرژی و جایگزینی مایعات در شرایطی مثل بستری طولانی‌مدت، بعد از عمل جراحی یا ضعف عمومی.
- ویژگی: به دلیل سدیم کمتر نسبت به دکستروز سالین، برای بیماران قلبی یا کلیوی که محدودیت سدیم دارند مناسب‌تر است.
نکته: این محلول پرکاربردترین نوع سرم قندی نمکی در ایران است و در نسخه‌نویسی بالینی معمولاً وقتی پزشک «قندی نمکی» می‌نویسد، منظور همین ترکیب است.
مقایسه سرم‌های قندی نمکی
| نوع سرم | درصد قند (دکستروز) | درصد سدیم کلراید | موارد مصرف رایج |
| نرمال سالین (Normal Saline) | – | ۰٫۹٪ | کمآبی، شوک، جایگزینی مایعات بدون نیاز به قند |
| دکستروز (Dextrose 5–10%) | ۵–۱۰٪ | – | تأمین انرژی و کنترل افت قند خون |
| دکستروز سالین (Dextrose 5% + NaCl 0.9%) | ۵٪ | ۰٫۹٪ | تأمین انرژی + جایگزینی سدیم، کمآبی همراه با هیپوناترمی |
| ⅓–⅔ Solution (سرم یک سوم – دو سوم) | ۳٫۳۳٪ | ۰٫۳٪ | رایج‌ترین سرم قندی نمکی، تأمین انرژی و مایعات در بیماران بستری |
به‌صورت کلی:
- هر سرمی که ترکیبی از دکستروز + سدیم کلراید داشته باشد، در دسته قندی نمکی قرار می‌گیرد.
- دکستروز سالین از نظر علمی قندی نمکی محسوب میشود، ولی در عرف بالینی کمتر با این اسم شناخته میشود.
- سرم یک سوم – دو سوم رایج‌ترین نوع سرم قندی نمکی است و وقتی در نسخه‌نویسی صرفاً «قندی نمکی» نوشته شود، معمولاً منظور همین محلول است.
کاربردهای سرم قندی نمکی
این سرم برای تأمین مایعات بدن، تنظیم سطح قند خون و جبران ضعف عمومی استفاده میشود. همچنین در درمان برخی بیماری‌ها یا پس از جراحی‌ها، مصرف آن بسیار رایج است. از دیگر کاربردهای مهم سرم قندی نمکی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
سرم قندی نمکی برای اسهال
در بیماران مبتلا به اسهال شدید، از دست رفتن آب و املاح بدن خطرناک است. سرم قندی نمکی به حفظ تعادل آب و الکترولیتها کمک میکند و مانع بروز کمآبی میشود.
سرم قندی نمکی برای فشار پایین
افرادی که دچار افت فشار خون میشوند، به‌ویژه بعد از جراحی یا خونریزی، از این سرم بهره می‌برند. دکستروز موجود در آن انرژی مورد نیاز بدن را تأمین میکند و سدیم به تنظیم فشار خون کمک میکند.
سرم قندی نمکی برای بی‌حالی و ضعف
گاهی به دلیل خستگی شدید، بی‌اشتهایی یا کم‌خوابی، بدن دچار بی‌حالی میشود. در چنین شرایطی، تزریق سرم قندی نمکی می‌تواند باعث بازیابی انرژی شود.
سرم قندی نمکی در بارداری
در دوران بارداری، گاهی به دلیل تهوع شدید یا کمآبی بدن، نیاز به تزریق سرم وجود دارد. سرم قندی نمکی برای تأمین انرژی و جبران مایعات به مادران تجویز میشود.
سرم قندی نمکی برای کودکان
در کودکان مبتلا به اسهال، تب یا کاهش اشتها، استفاده از سرم قندی نمکی کمک زیادی به بهبود وضعیت عمومی میکند. پزشکان معمولاً دوز مصرف را بر اساس وزن کودک مشخص می‌کنند.
سرم قندی نمکی برای افراد دیابتی
مصرف این سرم در بیماران دیابتی با دقت بالایی باید تجویز شود. زیرا دکستروز موجود در سرم می‌تواند سطح قند خون را تغییر دهد. در صورت لزوم تجویز این سرم، معمولاً پزشک همزمان سطح قند خون بیمار را کنترل میکند.
تزریق دارو در سرم قندی نمکی
برخی داروها برای تزریق نیاز به حلال دارند و سرم قندی نمکی یکی از انتخاب‌های رایج است. البته نوع دارو و شرایط بیمار تعیین میکند که سرم مناسب کدام دارو است. موارد زیر را میتوان به صورت محلول در سرم قندی نمکی برای بیماران تجویز کرد:
- تزریق سفتریاکسون در سرم قندی نمکی: سفتریاکسون یک آنتی‌بیوتیک تزریقی است. در بعضی شرایط برای رقیق‌سازی آن از سرم قندی نمکی استفاده میشود، البته پزشک تصمیم می‌گیرد که چه نوع سرمی بهترین گزینه است.
- آمپول ویتامین C در سرم قندی نمکی: ویتامین C برای تقویت سیستم ایمنی و بهبود وضعیت عمومی بدن به‌کار می‌رود. در مواقعی که دوز بالاتر نیاز باشد، رقیق‌سازی آن در سرم قندی نمکی انجام میشود.
- آمپول استامینوفن در سرم قندی نمکی: استامینوفن تزریقی جهت کاهش تب و درد استفاده میشود. ترکیب آن با سرم قندی نمکی باعث رقیق شدن و تزریق آرام‌تر دارو میشود.
- آمپول ب کمپلکس در سرم قندی نمکی: ویتامین‌های گروه B در بسیاری از فرآیندهای بدن نقش دارند. در بیماران ضعیف یا دارای سوءتغذیه، تزریق ب کمپلکس در سرم قندی نمکی باعث جذب بهتر و تأثیر سریع‌تر میشود.
- کتورولاک در سرم قندی نمکی: کتورولاک دارویی ضد درد است. برای تزریق داخل وریدی، معمولاً در سرم قندی نمکی حل میشود تا تزریق راحت‌تر انجام شود.
- سفتریاکسون در سرم قندی نمکی: در برخی نسخه‌ها تکرار میشود زیرا یکی از رایج‌ترین آنتی‌بیوتیک‌هاست و انتخاب نوع سرم برای آن اهمیت زیادی دارد.
چنانچه به خدمات تزریق سرم در منزل تهران احتیاج دارید می‌توانید از تدسا طب این خدمات را در کمترین زمان ممکن دریافت کنید.
عوارض و تداخلات سرم قندی نمکی
مصرف نادرست یا بیش از حد سرم قندی نمکی می‌تواند مشکلاتی ایجاد کند. از جمله تورم اندام‌ها، تغییر سطح قند خون یا فشار خون.
عوارض سرم دکستروز ۳/۳۳ و سدیم کلراید ۰/۳
گاهی باعث افزایش قند خون یا تغییرات در الکترولیتها میشود. افرادی که دچار مشکلات کلیوی هستند باید با احتیاط از این محلول استفاده کنند.
سرم یک سوم دو سوم با چه دارویی تداخل دارد؟
برخی داروهای قلبی یا دیورتیک‌ها با این نوع سرم سازگاری ندارند. پزشک پیش از تجویز باید نوع داروها را بررسی کند.
نحوه مصرف و نسخه‌نویسی سرم قندی نمکی
سرم قندی نمکی باید تنها تحت نظر پزشک یا پرستار تجویز و تزریق شود. در نسخه‌نویسی، چند نکته مهم باید رعایت شود. این نکات عبارت‌اند از:
انتخاب نوع محلول و غلظت
بسته به وضعیت بیمار، پزشک تصمیم می‌گیرد که از چه ترکیبی استفاده شود؛ به‌عنوان مثال:
- دکستروز ۵٪ در سدیم کلراید ۰٫۹٪ (پرکاربرد در شرایط عمومی و افت قند خون)
- دکستروز ۵٪ در سدیم کلراید ۰٫۴۵٪ (برای بیمارانی که نیاز به آب بیشتر دارند)
- دکستروز ۵٪ در سدیم کلراید ۰٫۳٪ یا محلول‌های مشابه (در بیماران نیازمند سدیم کمتر)
محاسبه حجم تزریق
حجم سرم بر اساس وزن، سن، شرایط بالینی، فشار خون و سطح قند خون تعیین میشود. در بزرگسالان، تزریق ممکن است از ۵۰۰ میلی‌لیتر تا ۲ لیتر در روز باشد. در کودکان، محاسبه دقیق‌تر بر اساس وزن (ml/kg) انجام می‌گیرد.
سرعت تزریق (Infusion Rate)
سرعت تزریق نقش مهمی در ایمنی بیمار دارد:
- تزریق سریع می‌تواند منجر به هیپرگلیسمی، هیپوناترمی یا افزایش فشار خون شود.
- تزریق آهسته امکان جذب و تنظیم متابولیک بهتری فراهم میکند.
معمولاً سرعت تزریق بین ۶۰ تا ۸۰ قطره در دقیقه برای بزرگسالان در نظر گرفته میشود، مگر در شرایط خاص مانند اورژانس.
ترکیب با داروها
سرم قندی نمکی اغلب به‌عنوان حلال برای داروهای تزریقی استفاده میشود (مثل ویتامین‌ها یا برخی آنتیبیوتیکها). نکته کلیدی در نسخه‌نویسی، بررسی سازگاری دارو با محلول است، زیرا برخی داروها در این سرم پایدار نیستند و باعث رسوب یا تغییر رنگ میشوند.
نکات بالینی
- در بیماران دیابتی، کنترل مداوم سطح قند خون ضروری است.
- در بیماران قلبی و کلیوی، حجم و سرعت تزریق باید محدودتر باشد تا از ادم ریوی و ادم محیطی جلوگیری شود.
- همیشه باید خط وریدی بیمار در طول تزریق پایش شود تا خطر نشت (Extravasation) به بافت کاهش یابد.
نتیجه‌گیری
سرم قندی نمکی یکی از محلول‌های پرکاربرد در درمان است که برای تامین انرژی، تنظیم آب و الکترولیتها و همچنین به‌عنوان حلال دارویی استفاده میشود. آگاهی از موارد مصرف، عوارض و تداخلات آن اهمیت بالایی دارد و همیشه باید زیر نظر پزشک تزریق شود.
چنانچه نیازمند تزریق این داروها بوده و شرایط مراجعه به مراکز درمانی را ندارید، امکان استفاده از خدمت سرم تراپی در منزل تدسا طب برایتان فراهم شده است. تمامی تلاش تدسا طب بر این است که بیماران به دور از تنش‌های محیطی و اضطراب روند درمان خود را دنبال کنند.
