سرمهای تزریقی یکی از ابزارهای مهم در درمان‌های پزشکی هستند که برای جبران کمبود مایعات، الکترولیت‌ها، مواد مغذی و حتی داروها در بدن استفاده می‌شوند. این محلول‌ها بر اساس نیاز بیمار انتخاب می‌شوند و نقش مهمی در تنظیم وضعیت عمومی بدن دارند.
در گذشته، سرم‌درمانی تنها در بیمارستان‌ها انجام می‌شد، اما امروز بسیاری از بیماران با نظارت پزشک و پرستار در منزل نیز از تزریق سرم بهره می‌برند. در این مطلب از تدسا طب، به‌صورت جامع و تخصصی با انواع سرمهای تزریقی، ترکیبات، موارد مصرف، کاربردها و نکات ایمنی آن‌ها آشنا می‌شوید.
سرم تزریقی چیست و چه کاربردی دارد؟
سرم تزریقی محلولی است که به‌طور مستقیم از راه وریدی وارد بدن می‌شود تا مایعات و مواد مورد نیاز بدن را تأمین کند. این سرم‌ها برای جبران کم‌آبی، تنظیم املاح، رساندن داروها، تأمین انرژی و حتی تقویت بدن مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در درمان بیماران بستری، سرم‌ها نقش حیاتی در حفظ حجم خون، عملکرد کلیه‌ها و جلوگیری از افت فشار ایفا می‌کنند. همچنین در درمان خانگی، پرستاران حرفه‌ای از سرمهای مختلف برای بهبود وضعیت عمومی بیماران استفاده می‌کنند.
تقسیم‌بندی سرم‌ها از نظر ترکیب و غلظت
سرم‌ها از نظر ترکیب شیمیایی و میزان غلظت ذرات، به چند گروه اصلی تقسیم می‌شوند. این تقسیم‌بندی کمک می‌کند تا پرستار یا پزشک نوع مناسب سرم را با توجه به شرایط بیمار انتخاب کند. از رایج‌ترین آن‌ها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
محلول‌های ایزوتونیک
محلول‌های ایزوتونیک دارای غلظت اسمزی مشابه با مایعات بدن (حدود ۲۷۵ تا ۲۹۵ میلی‌اسمول در لیتر) هستند. این محلول‌ها باعث تغییر حجم سلولی نمی‌شوند، زیرا فشار اسمزی داخل و خارج سلول برابر است. در واقع، مایع تزریق‌شده درون فضای عروقی باقی می‌ماند و تعادل آب بین سلول‌ها و محیط خارج سلولی حفظ می‌شود.
- از مهم‌ترین محلول‌های ایزوتونیک میتوان به نرمال سالین ۰.۹٪ NaCl و رینگر لاکتات اشاره کرد.
- نرمال سالین بیشتر برای جبران حجم مایع در کم‌آبی، شوک، استفراغ شدید یا اسهال طولانی تجویز می‌شود.
- رینگر لاکتات علاوه بر سدیم و کلراید، حاوی پتاسیم، کلسیم و لاکتات است که در بدن به بیکربنات تبدیل شده و به تنظیم اسید و باز کمک می‌کند.
این محلول‌ها در بیماران بعد از عمل جراحی، افرادی که دچار افت فشار خون هستند، و در مواقعی که نیاز به تزریق داروها وجود دارد، کاربرد گسترده دارند.
نکته مهم در مصرف محلول‌های ایزوتونیک، پایش حجم ادرار و وضعیت قلبی بیمار است، زیرا در تزریق سریع یا حجم زیاد، احتمال بروز ادم ریوی یا افزایش فشار خون وجود دارد.
محلول‌های هیپوتونیک
محلول‌های هیپوتونیک غلظت اسمزی کمتری نسبت به مایعات بدن دارند (کمتر از ۲۷۵ میلی‌اسمول در لیتر). این ویژگی باعث می‌شود آب از محیط خارج سلولی به درون سلول‌ها حرکت کند و در نتیجه سلول‌ها متورم شوند.
- این نوع محلول برای بیمارانی استفاده می‌شود که دچار دهیدراتاسیون سلولی هستند؛ یعنی مایعات داخل سلول کاهش یافته است.
- نمونه رایج آن هاف سالین (Half Normal Saline 0.45%) است. این سرم در درمان کم‌آبی خفیف تا متوسط، تب بالا یا بیماران مبتلا به هیپرناترمی (افزایش سدیم خون) کاربرد دارد.
- با وجود فواید، محلول‌های هیپوتونیک باید با احتیاط استفاده شوند، زیرا تزریق بیش از حد می‌تواند موجب ادم مغزی یا هیپوناترمی شدید شود.
- این محلول‌ها برای بیماران دارای فشار داخل جمجمه بالا، سوختگی یا نارسایی کلیه مناسب نیستند. تزریق آن تنها باید تحت نظر پرستار مجرب یا پزشک متخصص انجام شود.
محلول‌های هیپرتونیک
محلول‌های هیپرتونیک دارای غلظت بالاتر از مایعات بدن هستند (بیش از ۳۰۰ میلی‌اسمول در لیتر). این نوع سرم باعث حرکت آب از داخل سلول‌ها به خارج و در نتیجه کوچک شدن سلول‌ها می‌شود. هدف از استفاده از این محلول‌ها معمولاً افزایش سریع حجم مایع خارج سلولی یا تنظیم الکترولیت‌ها است.
- محلول‌های هیپرتونیک شامل دکستروز ۱۰٪، ۲۵٪، ۵۰٪ و همچنین محلول‌های هیپرتونیک سالین ۳٪ یا ۵٪ NaCl هستند.
- دکستروز ۱۰٪ تا ۵۰٪ برای درمان هیپوگلیسمی شدید، سوءتغذیه یا تأمین انرژی فوری در بیماران ناتوان از تغذیه خوراکی استفاده می‌شود.
- محلول سالین ۳٪ یا ۵٪ برای اصلاح کاهش شدید سدیم خون (هیپوناترمی) و درمان ادم مغزی به‌کار می‌رود.
تزریق محلول‌های هیپرتونیک باید به‌صورت آهسته و در ورید بزرگ انجام شود تا از تحریک دیواره رگ و نکروز بافت جلوگیری شود. در صورت تزریق سریع، ممکن است سبب افزایش شدید سدیم، دهیدراتاسیون سلولی، یا افزایش فشار خون شود. بنابراین کنترل دقیق فشار خون، سطح سدیم و گلوکز بیمار الزامی است.
محلول‌های کلوئیدی
محلول‌های کلوئیدی حاوی ذرات بزرگ مولکولی مانند پروتئین‌ها یا پلی‌ساکاریدها هستند که از مویرگ عبور نمی‌کنند و درون عروق باقی می‌مانند. این محلول‌ها بر خلاف محلول‌های کریستالوئیدی، حجم پلاسما را با مکانیسم فشار انکوتیک افزایش می‌دهند.
از جمله معروف‌ترین محلول‌های کلوئیدی میتوان به آلبومین، دکستران، ژلاتین و هماکسل اشاره کرد.
- آلبومین انسانی (۵٪ یا ۲۵٪) برای درمان شوک‌های هیپوولمیک، سوختگی‌های شدید و کمبود پروتئین پلاسما استفاده می‌شود.
- دکستران و هماکسل بیشتر در جبران سریع حجم خون در حوادث و جراحی‌ها کاربرد دارند.
مزیت اصلی کلوئیدها، حفظ طولانی‌تر مایع درون عروق است، اما مصرف زیاد آن‌ها ممکن است منجر به اختلال در لخته‌سازی خون، واکنش آلرژیک یا نارسایی کلیه شود.
در انتخاب محلول کلوئیدی، باید وضعیت قلبی، عملکرد کلیه و سطح پروتئین بیمار بررسی شود.
انواع سرمهای تزریقی و کاربرد آن‌ها
در ادامه با پرکاربردترین سرمهای تزریقی و موارد مصرف هرکدام آشنا می‌شویم.
۱. سرم نرمال سالین (Normal Saline 0.9%)
این سرم حاوی سدیم کلراید در غلظت مشابه با مایع بدن است و برای جبران کم‌آبی، حفظ فشار خون و شستشوی زخم‌ها استفاده می‌شود. نرمال سالین از مهم‌ترین سرمهای پایه‌ای در پزشکی محسوب می‌شود.
همچنین به‌عنوان حلال برای تزریق داروها نیز به‌کار می‌رود و در بیماران دارای افت حجم مایعات، بهترین انتخاب است.
۲. سرم دکستروز (Dextrose Solutions)
این محلول شامل گلوکز با غلظت‌های مختلف (۵٪، ۱۰٪، ۲۵٪، ۵۰٪) است. سرم دکستروز برای تأمین انرژی در بیماران ناتوان از تغذیه دهانی و درمان کاهش قند خون کاربرد دارد. در بیماران دیابتی باید با احتیاط مصرف شود و اغلب همراه با سرمهای نمکی برای حفظ تعادل الکترولیت‌ها تجویز می‌شود.
۳. سرم قندی نمکی (Dextrose-Saline Solution)
ترکیبی از دکستروز و سدیم کلراید است. این سرم برای درمان دهیدراتاسیون، تب بالا، اسهال و استفراغ طولانی مناسب است. وجود قند و نمک به‌طور همزمان، هم انرژی بدن را تأمین می‌کند و هم تعادل الکترولیت‌ها را حفظ می‌کند.
۴. سرم رینگر (Ringer’s Solution)
حاوی سدیم، پتاسیم، کلسیم و کلراید است و برای جبران مایعات و تنظیم الکترولیت‌ها پس از عمل جراحی یا خون‌ریزی استفاده می‌شود. این سرم مشابه مایع بین‌سلولی بدن بوده و به حفظ فشار خون و عملکرد طبیعی سلول‌ها کمک می‌کند.
۵. سرم رینگر لاکتات (Ringer’s Lactate)
در ترکیب این سرم علاوه بر املاح، لاکتات وجود دارد که در بدن به بیکربنات تبدیل می‌شود و به تنظیم PH خون کمک می‌کند. برای بیماران دچار اسیدوز متابولیک یا کم‌آبی شدید بسیار مفید است. تنها در بیماران مبتلا به بیماری کبدی یا نارسایی کلیه باید با دقت مصرف شود.
۶. سرم هاف سالین (Half Normal Saline 0.45%)
نیمی از غلظت نرمال سالین را دارد و برای درمان کم‌آبی خفیف یا بیمارانی که نیاز به دریافت تدریجی مایعات دارند مناسب است. در صورت تزریق بیش از حد، می‌تواند باعث تورم سلولی شود، بنابراین باید زیر نظر پرستار استفاده شود.
۷. سرم آلبومین (Human Albumin)
سرمی است حاوی پروتئین آلبومین انسانی که برای بیماران دچار کمبود پروتئین پلاسما، سوختگی‌ها یا شوک‌های شدید به کار می‌رود. سرم آلبومین با افزایش فشار انکوتیک خون، مایعات را درون عروق حفظ می‌کند و از ورم بافت‌ها جلوگیری می‌نماید.
۸. سرم آمینواسید (Amino Acid Infusion)
حاوی ترکیبی از اسیدهای آمینه ضروری است که به بدن در ساخت پروتئین و ترمیم بافت‌ها کمک می‌کند. این سرم معمولاً برای بیماران بستری، بعد از عمل یا در افرادی که تغذیه کافی ندارند استفاده می‌شود.
۹. سرم اینترالیپید (Intralipid)
منبع غنی چربی برای بیماران است که به‌صورت تغذیه وریدی (TPN) دریافت می‌کنند.
این سرم حاوی تری‌گلیسیریدهای امولسیونه است و به بدن انرژی و اسیدهای چرب ضروری می‌رساند. تزریق آن باید تحت نظارت کامل پرستار انجام شود.
۱۰. سرمهای ویتامینی و مغذی
در این دسته، محلول‌هایی وجود دارد که شامل ترکیبی از ویتامینهای گروه B، C و مواد معدنی هستند.
این سرم‌ها برای رفع ضعف، بی‌حالی، کمبود مواد مغذی، و بازیابی انرژی بعد از بیماری استفاده می‌شوند و گاهی با عنوان سرم تقویتی یا سرم انرژیزا شناخته می‌شوند.
۱۱. سرمهای آنتی‌بیوتیکی و دارویی
برخی داروها مانند آنتی‌بیوتیک‌ها یا داروهای ضدالتهاب به‌صورت وریدی در داخل سرم تزریق می‌شوند تا اثر سریع‌تری داشته باشند. انتخاب نوع سرم به نوع دارو بستگی دارد تا از تداخل شیمیایی یا تخریب دارو جلوگیری شود.
۱۲. سرمهای هیپرتونیک سالین (Hypertonic Saline)
سرمهای هیپرتونیک سالین محلول‌هایی با غلظت بالاتر از نرمال سالین (۰.۹٪) هستند که معمولاً در غلظت‌های ۳٪، ۵٪ یا ۷.۵٪ وجود دارند. این محلول‌ها با افزایش فشار اسمزی خون، مایع را از سلول‌ها به فضای خارج سلولی منتقل می‌کنند و در نتیجه تورم سلولی کاهش می‌یابد.
کاربرد اصلی آن‌ها در درمان ادم مغزی، افزایش فشار داخل جمجمه و اصلاح هیپوناترمی شدید است. این سرم باعث بهبود جریان خون مغزی و کاهش فشار داخل مغز می‌شود.
تزریق سرم هیپرتونیک باید به‌صورت آهسته و با پایش دقیق سدیم خون، فشار خون و عملکرد کلیه انجام شود. تزریق سریع یا بیش از حد می‌تواند باعث هیپرناترمی، افزایش فشار خون، یا ادم ریوی گردد.
در غلظت‌های بالا، این محلول تنها از طریق ورید مرکزی و توسط پرستار مجرب یا پزشک متخصص تزریق می‌شود تا از آسیب بافتی یا عوارض جدی جلوگیری شود.
۱۳. سرمهای پلاسما اکپندر (Plasma Expanders)
سرمهای پلاسما اکپندر محلول‌های کلوئیدی هستند که با افزایش فشار انکوتیک پلاسما، آب را از فضای بین‌سلولی به درون عروق جذب می‌کنند و حجم گردش خون را بالا می‌برند. این سرم‌ها شامل ترکیباتی مانند دکستران، هماکسل و ژلاتین هستند و در درمان شوک هیپوولمیک، سوختگی‌های گسترده و خون‌ریزی شدید به‌کار می‌روند.
تزریق آن‌ها موجب بهبود سریع فشار خون و جریان خون بافتی می‌شود، اما مصرف بی‌رویه می‌تواند باعث اختلال در لخته‌سازی، نارسایی کلیه یا واکنش آلرژیک گردد. بنابراین تجویز و تزریق سرمهای پلاسما اکپندر باید تنها در شرایط کنترل‌شده و تحت نظارت پزشک انجام شود.
۱۴. سرمهای الکترولیتی ویژه
این گروه شامل محلول‌هایی مانند پتاسیم کلراید، سولفات منیزیم و کلسیم گلوکونات است.
هرکدام برای اصلاح اختلال خاصی در تعادل الکترولیت‌ها تجویز می‌شوند و باید دقیقاً طبق دستور پزشک تزریق شوند.
سرم تزریقی برای تقویت بدن
گاهی بدن به‌دلیل خستگی، کم‌خوابی، رژیم غذایی نامناسب یا بیماری دچار ضعف عمومی می‌شود. در چنین مواردی، تزریق سرمهای تقویتی حاوی ویتامین‌ها، آمینواسیدها و دکستروز می‌تواند انرژی از دست‌رفته را بازگرداند.
این سرم‌ها باعث بهبود تمرکز، افزایش توان جسمی و کمک به عملکرد بهتر سیستم ایمنی می‌شوند و در خدمات درمان در منزل تدسا طب نیز ارائه می‌گردند.
سرم تزریقی انرژیزا
سرمهای انرژیزا ترکیبی از دکستروز، ویتامین B کمپلکس، منیزیم و گاهی آمینواسید هستند.
این محلول‌ها برای بازیابی انرژی در افراد پرمشغله یا بیمارانی که دوران نقاهت را می‌گذرانند بسیار مفید است و با تأیید پزشک در منزل تزریق می‌شوند.
آیا سرم تزریقی را میتوان برای شستشو استفاده کرد؟
سرم تزریقی و سرم شستشو از نظر ظاهر بسیار مشابه‌اند، اما کارکرد، ترکیب و درجه استریلیته آن‌ها کاملاً متفاوت است. سرم تزریقی برای ورود مستقیم به سیستم گردش خون طراحی شده و باید دارای فرمول دقیق، PH کنترل‌شده و استریلیته کامل تزریقی (Sterile for IV use) باشد تا از بروز عفونت یا واکنش حساسیتی جلوگیری شود.
این سرم‌ها معمولاً حاوی سدیم کلراید، دکستروز، الکترولیت‌ها یا ترکیبات تغذیه‌ای هستند و در درمان کم‌آبی، افت فشار یا تجویز داروهای تزریقی استفاده می‌شوند.
در مقابل، سرم شستشو (Irrigation Solution) برای مصرف موضعی و خارجی طراحی شده و هدف آن پاک‌سازی زخم‌ها، مجاری بینی، چشم یا ابزارهای پزشکی است. اگرچه این سرم نیز استریل است، اما استاندارد ساخت آن برای تزریق وریدی مناسب نیست. تزریق اشتباهی سرم شستشو به داخل رگ می‌تواند سبب تب، التهاب عروقی یا حتی عفونت سیستمیک شود.
جدول مقایسه سرم تزریقی و سرم شستشو
| ویژگی‌ها | سرم تزریقی (Injectable Saline) | سرم شستشو (Irrigation Solution) |
| کاربرد اصلی | تزریق داخل ورید برای درمان یا تأمین مایعات | شستشو و پاک‌سازی زخم‌ها، بینی، چشم و ابزار پزشکی |
| ترکیب شیمیایی | حاوی الکترولیت‌ها (NaCl، KCl، Ca²⁺، دکستروز و غیره) | معمولاً فقط NaCl 0.9٪ یا محلول فیزیولوژیک ساده |
| سطح استریلیته | استریل و فاقد هرگونه میکروارگانیسم برای تزریق وریدی | استریل ولی فاقد تأییدیه تزریق داخل وریدی |
| PH و اسمولاریته | تنظیم‌شده و مشابه مایعات بدن (۲۷۵–۲۹۵ mOsm/L) | ممکن است کمی متفاوت باشد؛ مناسب تماس با بافت خارجی |
| مسیر مصرف | تزریق وریدی یا عضلانی با نظارت پرستار یا پزشک | استفاده موضعی یا شستشو، بدون تزریق |
| خطر استفاده نادرست | در صورت تزریق زیاد، خطر ادم یا اختلال الکترولیتی | تزریق اشتباهی می‌تواند منجر به تب، عفونت یا شوک شود |
| بسته‌بندی و برچسب | دارای عبارت “For Intravenous Infusion” | دارای عبارت “For Irrigation Only” یا “Non-injectable” |
| محیط استفاده | بیمارستان، درمانگاه و خدمات تزریق خانگی | کلینیک، منزل یا مراکز پانسمان و مراقبت زخم |
به‌طور خلاصه، سرم تزریقی مخصوص تزریق داخل بدن است و سرم شستشو تنها برای تماس خارجی طراحی شده است. تشخیص و استفاده صحیح هرکدام اهمیت حیاتی دارد، زیرا اشتباه در مصرف می‌تواند خطرناک و حتی تهدیدکننده زندگی باشد.
در خدمات درمانی منزل تدسا طب، پرستاران مجرب همیشه نوع سرم و مسیر مصرف را پیش از تزریق بررسی می‌کنند تا ایمنی بیمار کاملاً حفظ شود.
نکات پرستاری و ایمنی در تزریق سرم
رعایت اصول پرستاری هنگام تزریق سرم اهمیت زیادی در پیشگیری از عوارض و حفظ ایمنی بیمار دارد. پرستار باید پیش از شروع تزریق، تمامی شرایط بیمار و نوع محلول را ارزیابی کند. مهم‌ترین نکات شامل موارد زیر است:
- بررسی نوع و حجم سرم: نوع سرم باید متناسب با وضعیت بالینی بیمار (مثلاً دهیدراتاسیون، شوک یا کمبود الکترولیت‌ها) انتخاب شود. حجم سرم نیز با در نظر گرفتن سن، وزن و وضعیت قلبی تنظیم گردد.
- کنترل سرعت تزریق: سرعت جریان باید متناسب با نوع سرم و شرایط بیمار تنظیم شود تا از بروز ادم، افزایش فشار خون یا نشت مایع در بافت جلوگیری گردد.
- حفظ دمای مناسب سرم: محلول تزریقی باید در دمای اتاق باشد؛ تزریق سرم سرد می‌تواند باعث اسپاسم عروقی یا احساس ناراحتی در بیمار شود.
- عدم ترکیب خودسرانه داروها: هر دارو باید طبق تجویز پزشک و با بررسی سازگاری شیمیایی با سرم اضافه شود. ترکیب نادرست داروها ممکن است منجر به رسوب یا کاهش اثر درمانی شود.
- بررسی محل تزریق: محل ورود آنژیوکت باید پیش از تزریق از نظر تورم، قرمزی یا التهاب بررسی شود. در صورت مشاهده هرگونه علائم غیرطبیعی، تزریق باید فوراً متوقف شود.
- پایش وضعیت عمومی بیمار: در طول تزریق، علائم حیاتی (فشار خون، نبض، تنفس) باید کنترل شود تا هرگونه واکنش حساسیتی یا تغییر ناگهانی سریع تشخیص داده شود.
- رعایت استریلیته کامل: استفاده از تجهیزات یک‌بار مصرف و رعایت اصول ضدعفونی هنگام وصل سرم از بروز عفونت وریدی جلوگیری می‌کند.
با رعایت این نکات، تزریق سرم به‌صورت ایمن، مؤثر و بدون عارضه انجام می‌شود؛ امری که در خدمات درمان در منزل تدسا طب با دقت ویژه‌ای توسط پرستاران مجرب رعایت می‌شوند.
خطاهای شایع در تزریق سرم
برخی اشتباهات مانند انتخاب نادرست نوع سرم، مخلوط کردن داروهای ناسازگار یا تزریق سریع از خطاهای رایج هستند. برای پیشگیری، تزریق باید توسط پرستاران دارای تجربه انجام شود تا سلامت بیمار به‌طور کامل حفظ شود.
عوارض احتمالی ناشی از تزریق نادرست سرم
تزریق نادرست سرم ممکن است باعث نشت مایع زیر پوست، ورم، عدم تعادل الکترولیتی یا واکنش آلرژیک شود. در موارد نادر، تزریق سریع می‌تواند فشار خون یا سطح قند را تغییر دهد. نظارت دقیق پرستار از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری می‌کند.
تزریق سرم در منزل توسط پرستار مجرب
تدسا طب با همکاری پرستاران دارای مجوز، خدمات تزریق انواع سرم در منزل تهران را ارائه می‌دهد.
این خدمت به بیمار کمک می‌کند بدون مراجعه به درمانگاه، در محیط آرام منزل، سرم مورد نیاز خود را دریافت کند. کلیه تجهیزات مصرفی استریل بوده و تزریق با نظارت دقیق انجام می‌شود تا ایمنی کامل بیمار تضمین شود.
چرا تزریق سرم در منزل تدسا طب؟
- پرستاران دارای مجوز وزارت بهداشت
- استفاده از سرم و وسایل کاملاً استریل
- مشاوره رایگان پیش از تزریق
- انتخاب نوع سرم بر اساس نیاز بدن بیمار
- رعایت کامل اصول پرستاری و ایمنی
جمع‌بندی
سرمهای تزریقی نقش مهمی در جبران مایعات، تأمین انرژی و بهبود وضعیت عمومی بدن دارند. شناخت نوع سرم، کاربرد و روش تزریق صحیح آن اهمیت زیادی در مراقبت‌های درمانی دارد.
برای دریافت خدمات تزریق سرم در منزل با پرستاران حرفه‌ای تدسا طب می‌توانید با تیم پشتیبانی تماس بگیرید تا مناسب‌ترین نوع سرم بر اساس نیاز بدن شما انتخاب و در منزل تزریق شود.
