سرم دکستروز یکی از محلول‌های وریدی پرکاربرد در حوزه پزشکی و پرستاری است. این سرم حاوی قند ساده‌ای به نام دکستروز است که همان گلوکز طبیعی محسوب میشود. بدن انسان از گلوکز به‌عنوان اصلی‌ترین منبع انرژی برای سلول‌ها، به‌ویژه سلول‌های مغزی و عضلانی، استفاده می‌کند.
هنگامی که فرد دچار کمبود انرژی یا کاهش سطح قند خون میشود، پزشکان از این سرم به‌عنوان یک راهکار سریع برای تأمین نیاز بدن استفاده می‌کنند.
سرم دکستروز در غلظت‌های مختلفی تولید میشوند و هر غلظت کاربرد درمانی خاص خود را دارد. این سرم نه‌تنها برای جبران انرژی به کار می‌رود، بلکه در مواردی مانند اختلالات آب و الکترولیتها، درمان برخی بیماری‌ها و حتی در ترکیب با داروها نیز کاربرد دارد. شناخت دقیق انواع آن و موارد مصرف سبب میشود بیماران و خانواده‌ها درک بهتری از نقش این محلول در مراقبت‌های پزشکی پیدا کنند.
انواع سرم دکستروز و درصدهای رایج آن
سرم دکستروز در غلظت‌های مختلفی تولید میشود که هر کدام کاربرد درمانی ویژه‌ای دارند. رایج‌ترین انواع آن شامل سرم دکستروز ۵ درصد، ۱۰ درصد، ۲۰ درصد و ۵۰ درصد هستند که بسته به شرایط بیمار تجویز میشوند. در ادامه این موارد را بیشتر توضیح می‌دهیم:
سرم دکستروز ۵ درصد
این نوع رایج‌ترین سرم دکستروز است. در هر ۱۰۰ میلی‌لیتر از این محلول، پنج گرم دکستروز وجود دارد. این سرم اغلب برای تامین انرژی در بیمارانی استفاده میشود که قادر به تغذیه خوراکی نیستند.
همچنین برای درمان کمآبی خفیف و رقیقسازی برخی داروهای تزریقی کاربرد دارد. به دلیل غلظت پایین، این محلول به عنوان یک مایع ایزوتونیک شناخته میشود، یعنی غلظت آن با مایعات بدن تقریبا برابر است و خطر تغییر ناگهانی در تعادل آب بدن را به همراه ندارد.
سرم دکستروز ۱۰ درصد
این محلول حاوی ده گرم دکستروز در هر ۱۰۰ میلی‌لیتر است. در مواردی که بیمار به انرژی بیشتری نیاز دارد یا دچار افت قند خون شدید شده است، سرم دکستروز ۱۰ درصد تزریق میشود.
برخلاف نوع پنج درصد، این محلول خاصیت هیپرتونیک دارد، یعنی غلظت آن بالاتر از مایعات بدن است و می‌تواند باعث جابجایی آب از بافتها به درون عروق شود. این ویژگی برای درمان برخی شرایط خاص مانند هیپوگلیسمی حاد (افت ناگهانی قند خون) بسیار مفید است.
سرم‌های دکستروز ۲۰ درصد و ۵۰ درصد
اگرچه استفاده از این محلول‌ها در محیط‌های درمانی عمومی کمتر رایج است، اما در شرایط اورژانسی برای بیمارانی که دچار افت شدید قند خون شده‌اند یا در موارد خاصی از درمان‌های بیمارستانی، این غلظت‌ها تجویز میشوند. به دلیل غلظت بالا، تزریق آنها تنها از طریق رگ‌های بزرگ یا ورید مرکزی امکان‌پذیر است تا از بروز آسیب به رگ‌های کوچک جلوگیری شود.
تفاوت سرم دکستروز و گلوکز
دکستروز همان شکل شیمیایی گلوکز است. درواقع، هر دو نام به یک نوع قند ساده اشاره دارند که منبع اصلی انرژی سلول‌های بدن است. در اصطلاح پزشکی، واژه دکستروز بیشتر در نسخه‌ها و نام سرم‌ها استفاده میشود، در حالی که واژه گلوکز بیشتر در متون بیوشیمی و فیزیولوژی رایج است.
دانستن این موضوع از سردرگمی بیماران جلوگیری می‌کند، زیرا بسیاری تصور می‌کنند این دو ماده متفاوت هستند، در حالی که تفاوتی میان آنها وجود ندارد.
سرم دکستروز؛ قندی است یا نمکی؟
به طور خالص، سرم دکستروز محلولی قندی به شمار می‌آید. اما در مواردی پزشکان آن را با سرم نرمال سالین ترکیب می‌کنند. سرم نرمال سالین حاوی ۰/۹ درصد سدیم کلراید است و برای جبران الکترولیت‌های بدن به کار می‌رود.
ترکیب این دو محلول، سرم دکستروز سالین یا سرم قندی-نمکی را ایجاد می‌کند. نوع دیگر ترکیب به نام سرم یک سوم – دو سوم (۲/۳ – ۱/۳) شناخته میشود که شامل ۰/۴۵ درصد سدیم کلراید و ۳/۳۳ درصد دکستروز است. در میان مردم و پرستاران، سرم ۲/۳ – ۱/۳ بیشتر با نام «قندی نمکی» شناخته شده و کاربرد فراوانی دارد.
کاربردهای سرم دکستروز در شرایط مختلف
این سرم در حقیقت پلی میان تأمین انرژی و تنظیم تعادل مایعات بدن است و به همین دلیل در شاخه‌های مختلف درمانی جایگاه ویژه‌ای دارد. کاربردهای مهم آن عبارت‌اند از
سرم دکستروز برای افراد دیابتی
بیماران مبتلا به دیابت نیازمند کنترل دقیق سطح قند خون هستند. در برخی مواقع، افت ناگهانی قند خون یا همان هیپوگلیسمی رخ می‌دهد. این وضعیت می‌تواند خطرناک باشد و آسیب جدی به مغز وارد کند. در چنین شرایطی سرم دکستروز با غلظت بالا برای بازگرداندن سریع قند خون تزریق میشود.
با این حال، استفاده طولانی‌مدت یا غیرضروری از آن برای این بیماران خطر افزایش شدید قند خون یا هایپرگلیسمی را در پی دارد. بنابراین تزریق باید تحت نظارت پزشک و همراه با پایش مداوم قند انجام شود.
سرم دکستروز برای اسهال
اسهال موجب از دست رفتن حجم زیادی از مایعات و الکترولیتها میشود. یکی از راه‌های جبران این کمبود، استفاده از سرم‌های حاوی دکستروز است. این محلول علاوه بر بازگرداندن مایعات، قند لازم برای سلول‌ها را نیز فراهم می‌کند. به ویژه در کودکان و سالمندان که حساسیت بیشتری به کمآبی دارند، این سرم نقش حمایتی مهمی ایفا می‌کند.
سرم دکستروز برای نوزاد
نوزادان گاهی با مشکل کاهش قند خون یا هیپوگلیسمی نوزادی مواجه میشوند. این وضعیت بیشتر در نوزادان کم‌وزن، نوزادان مادران دیابتی یا در مواردی که تغذیه کافی وجود ندارد، دیده میشود.
برای جلوگیری از آسیب مغزی، پزشکان تزریق سرم دکستروز با غلظت مناسب را آغاز می‌کنند. علاوه بر این، در برخی مراکز برای کمک به دفع سریع‌تر بیلی‌روبین در نوزادان مبتلا به زردی خفیف از محلول‌های قندی استفاده میشود.
سرم دکستروز در بارداری
در دوران بارداری نیاز بدن به انرژی و مایعات افزایش می‌یابد. برخی زنان باردار ممکن است به دلیل تهوع و استفراغ‌های مکرر دچار کاهش وزن و افت قند خون شوند. در چنین شرایطی، سرم دکستروز برای جبران انرژی و پیشگیری از عوارض کمبود قند مورد استفاده قرار می‌گیرد.
البته هر گونه تزریق باید با تجویز متخصص زنان یا پزشک معالج انجام شود، زیرا تعادل بین مایعات و قند برای سلامت مادر و جنین اهمیت بالایی دارد.
سرم دکستروز برای فشار خون
در مطالعات مشاهده شده است که دریافت مقادیر زیاد گلوکز می‌تواند بر حجم خون و وضعیت گردش خون تاثیر بگذارد. این موضوع در برخی افراد به تغییرات فشار خون منجر میشود.
در بیماران مبتلا به فشار خون بالا، تزریق بدون کنترل دقیق ممکن است مشکلاتی ایجاد کند. از همین رو در بیمارانی که سابقه فشار خون دارند، انتخاب نوع و میزان سرم باید با دقت بیشتری صورت گیرد.
سرم دکستروز برای سرماخوردگی
سرماخوردگی به طور مستقیم نیازی به درمان با سرم دکستروز ندارد. با این حال، در مواردی که بیمار دچار ضعف شدید، کمآبی یا بیاشتهایی شده باشد، پزشک برای تامین انرژی و مایعات سرم دکستروز تجویز می‌کند. این کار سبب افزایش سطح انرژی بیمار و بهبود توانایی بدن برای مقابله با ویروس‌های تنفسی میشود.
آمپول B کمپلکس در سرم دکستروز
آمپول B کمپلکس ترکیبی از ویتامین‌های گروه B است که در فرآیندهای متابولیک بدن نقش کلیدی دارند. در برخی شرایط، پزشکان این آمپول را همراه با سرم دکستروز تزریق می‌کنند تا انرژی سلول‌ها سریع‌تر تامین شود و عملکرد سیستم عصبی بهبود یابد.
ترکیب این دو محلول نیازمند بررسی دقیق سازگاری دارویی است تا از بروز واکنش‌های ناخواسته جلوگیری شود.
تداخلات دارویی سرم دکستروز
استفاده از سرم دکستروز همراه با داروهای تزریقی نیاز به دقت زیادی دارد. برخی داروها در محیط قندی پایداری خود را از دست می‌دهند یا حتی به شکل رسوب درمی‌آیند. در ادامه چند مورد از مهم‌ترین تداخل‌ها توضیح داده میشود:
آمفوتریسین B
این دارو برای درمان عفونت‌های قارچی جدی استفاده میشود. آمفوتریسین B در محیط قندی ناپایدار است و تزریق آن در سرم دکستروز موجب کاهش اثر دارو و رسوب شدن میشود. به همین دلیل همیشه در سرم نرمال سالین رقیق میگردد.
کلیندامایسین
آنتی‌بیوتیکی است که برای درمان عفونت‌های باکتریایی تجویز میشود. ترکیب کلیندامایسین با سرم دکستروز منجر به کاهش کارایی دارو میگردد. دلیل آن تغییر pH محلول است که موجب کاهش قدرت آنتی‌بیوتیکی میشود.
آمپی‌سیلین
این آنتی‌بیوتیک در سرم دکستروز پایداری کمی دارد. قند موجود در محلول باعث تجزیه سریع مولکول دارو میشود. برای همین توصیه میشود آمپی‌سیلین همیشه در نرمال سالین حل شود.
متیل‌پردنیزولون
داروی کورتیکواستروئیدی است که در التهاب‌های شدید به کار می‌رود. ترکیب این دارو با محلول قندی باعث ایجاد ناپایداری و کاهش اثر درمانی آن میشود. بنابراین سرم‌های نمکی انتخاب مناسب‌تری برای این دارو هستند.
داروهای حاوی کلسیم
زمانی که ترکیبات کلسیم‌دار مانند گلوکونات کلسیم با دکستروز ترکیب میشوند، خطر رسوب کریستال‌های کلسیم افزایش می‌یابد. این رسوب می‌تواند سبب انسداد عروق یا آسیب به رگ‌ها گردد.
ونکومایسین
آنتی‌بیوتیک قوی که برای عفونت‌های مقاوم استفاده میشود. در سرم دکستروز پایداری کامل ندارد و احتمال کدر شدن یا کاهش اثر دارویی وجود دارد.
این موارد نشان می‌دهد که انتخاب سرم برای رقیقسازی دارو، صرفاً یک کار ساده نیست و باید با دانش داروسازی و بررسی دقیق انجام شود. اگر شرایط مراجعه به کلینیک و مراکز درمانی را ندارید، می‌توانید از خدمات سرم‌تراپی در منزل تدسا طب استفاده کنید.
عوارض سرم دکستروز
استفاده غیرمنطقی یا بدون نظارت از سرم دکستروز می‌تواند مشکلاتی به همراه داشته باشد. در ادامه به برخی از مهم‌ترین عوارض اشاره می‌کنم:
افزایش قند خون (هایپرگلیسمی):
شایع‌ترین عارضه، مخصوصاً در بیماران دیابتی، افزایش شدید سطح گلوکز است که موجب تشنگی، ادرار زیاد و حتی کتواسیدوز دیابتی میشود.
اختلال تعادل الکترولیتها:
ورود بیش از حد قند بدون سدیم کافی ممکن است سدیم خون را رقیق کرده و هیپوناترمی ایجاد کند. این وضعیت می‌تواند باعث سردرد، گیجی و حتی تشنج شود.
ادم یا تجمع مایعات در بافتها:
تزریق حجم زیاد دکستروز به دلیل خاصیت اسمزی، مایعات را به بافتها می‌کشاند و احتمال تورم و اختلال عملکرد اندام‌ها را افزایش می‌دهد.
فلبیت (التهاب رگ):
غلظت‌های بالاتر مانند ۱۰ یا ۲۰ درصد باعث تحریک دیواره رگ و درد در محل تزریق میشوند.
خطر لخته شدن خون (ترومبوز):
تزریق طولانی‌مدت دکستروز غلیظ از طریق رگ‌های محیطی، خطر تشکیل لخته را افزایش می‌دهد.
به نقل از سایت پزشکی معتبر mayoclinic.org مواردی مانند شروع ناگهانی لکنت زبان، تب، تغییرات بینایی، تنگی نفس، سرگیجه و ضربان قلب بالا یا پایین از دیگر عوارض احتمالی تزریق سرم دکستروز به شمار می‌روند.
موارد منع مصرف سرم دکستروز
در برخی شرایط، تزریق این سرم توصیه نمی‌شود زیرا می‌تواند وضعیت بیمار را بدتر کند. موارد زیر مهم‌ترین منع مصرف‌ها هستند:
- دیابت کنترل‌نشده: در بیمارانی که سطح قند خونشان با دارو یا انسولین تحت کنترل نیست، تزریق دکستروز سبب افزایش شدید قند خون میشود. این وضعیت می‌تواند منجر به عوارض حاد دیابتی گردد.
- خونریزی مغزی (به‌ویژه خونریزی زیر عنکبوتیه): بالا رفتن قند خون در بیماران با خونریزی مغزی می‌تواند روند بهبودی بافت عصبی را مختل کند و آسیب مغزی را تشدید نماید.
- کمبود اکسیژن یا ایسکمی شدید: در شرایطی که اکسیژن کافی به بافتها نمی‌رسد، مصرف دکستروز منجر به افزایش تولید اسید لاکتیک میشود. این اسیدوز متابولیک می‌تواند وضعیت بیمار را وخیم‌تر کند.
- حساسیت یا عدم تحمل به دکستروز: هرچند نادر است، اما برخی افراد دچار واکنش‌های حساسیتی به دکستروز میشوند که شامل کهیر، خارش یا مشکلات تنفسی است.
- عدم تعادل شدید مایعات بدن: بیماران مبتلا به ادم ریوی یا نارسایی قلبی پیشرفته نباید دکستروز دریافت کنند، زیرا حجم مایع اضافی خطر تشدید علائم قلبی و ریوی را به دنبال دارد.
نکات احتیاطی هنگام مصرف سرم دکستروز
- قبل از تزریق باید سطح قند خون بیمار بررسی شود.
- انتخاب نوع و غلظت سرم باید بر اساس شرایط فردی بیمار باشد.
- در بیماران نوزاد و سالمند، به دلیل حساسیت بیشتر بدن، پایش دقیق‌تری لازم است.
- هنگام تزریق سرم دکستروز، باید مسیر رگ مرتب بررسی شود تا از نشت یا التهاب جلوگیری شود.
جمع‌بندی
سرم دکستروز یکی از پرمصرف‌ترین محلول‌های تزریقی در پزشکی به شمار می‌رود. این سرم علاوه بر تأمین انرژی فوری، در درمان شرایطی مانند افت قند خون، کمآبی، نوزادان با هیپوگلیسمی و برخی شرایط بارداری نقش کلیدی ایفا می‌کند. با این حال، انتخاب غلظت مناسب و بررسی شرایط بیمار اهمیت فراوانی دارد.
استفاده نادرست از آن می‌تواند منجر به عوارض جدی مانند افزایش قند خون، اختلالات الکترولیتی و مشکلات قلبی یا مغزی شود.
آگاهی بیماران و خانواده‌ها درباره موارد مصرف، عوارض، تداخلات دارویی و منع مصرف این سرم، سبب میشود تصمیم‌گیری در شرایط درمانی با دقت بیشتری انجام گیرد. بهترین راهکار، دریافت این نوع درمان‌ها تحت نظر پزشک یا پرستار متخصص است تا از بروز مشکلات احتمالی پیشگیری شود.
