درمان‌های تغذیه‌ای و دارویی طی چند دهه اخیر دچار تحولات چشمگیری شده‌اند. یکی از محصولاتی که نقشی اساسی در تغذیه وریدی پیدا کرده، اینترالیپید (Intralipid) است. این فرآورده‌ی شیریرنگ که نخستین بار در دهه ۱۹۶۰ معرفی شد، به‌سرعت جایگاه خود را در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی به دست آورد.
امروز سرم اینترالیپید نه‌تنها به عنوان منبع انرژی در بیماران ناتوان از تغذیه خوراکی استفاده میشود، بلکه در حوزه‌هایی مانند ناباروری و درمان‌های کمک‌باروری (IVF) نیز مطرح است.
برای بیماران و همراهان‌شان پرسش‌های متعددی درباره این سرم وجود دارد؛ برخی ااز این پرسش‌ها به شرح زیر است:
- سرم اینترالیپید چه ترکیباتی دارد؟
- در چه شرایطی تجویز میشود؟
- آیا تزریق آن در بارداری ایمن است؟
- تزریق در منزل امکان‌پذیر است؟
- این سرم چطور باید نگهداری شود؟
این مقاله از وب‌سایت تدسا طب پاسخی جامع و علمی به همین پرسش‌هاست. لازم به ذکر است که برای افراد خاصی که شرایط مراجعه به مراکز درمانی را ندارند، تدسا خدماتی نظیر سرم‌تراپی در منزل تهران را ارائه می‌دهد.
سرم اینترالیپید چیست؟
اینترالیپید یک امولسیون چربی وریدی است. ترکیب آن بر پایه‌ی روغن سویا شکل گرفته که حاوی اسیدهای چرب ضروری مانند لینولئیک اسید (امگا-۶) و آلفا-لینولنیک اسید (امگا-۳) است. برای پایدارسازی امولسیون از فسفولیپیدهای تخم‌مرغ استفاده شده و گلیسرول نقش تنظیم‌کننده فشار اسمزی را بر عهده دارد.
ظاهر شیریرنگ این سرم به دلیل پراکندگی ذرات چربی در آب است و همین ویژگی باعث میشود بیماران و پرستاران آن را با نام «سرم شیری» نیربشناسند.
مکانیسم اثر سرم اینترالیپید
چربی‌ها در بدن نقش حیاتی دارند. آنها علاوه بر تأمین انرژی، در ساخت غشای سلول‌ها، هورمون‌ها و مواد پیام‌رسان شرکت می‌کنند. در بیماران بستری یا ناتوان از دریافت غذای کافی، ذخایر چربی به‌سرعت تخلیه میشود.
تزریق اینترالیپید با فراهم کردن تری‌گلیسریدهای آماده جذب، سوخت کافی برای متابولیسم بدن را مهیا می‌کند. همچنین وجود اسیدهای چرب ضروری مانع بروز علائمی نظیر خشکی پوست، اختلال رشد بافت و ضعف سیستم ایمنی میشود.
انواع سرم اینترالیپید
سرم‌های اینترالیپید در غلظت‌ها و فرمولاسیون‌های مختلف تولید می‌شوند تا پاسخگوی شرایط گوناگون بیماران باشند. انتخاب نوع مناسب بر اساس نیاز انرژی، وضعیت متابولیک و محدودیت‌های بالینی صورت می‌گیرد. در میان آنها، رایج‌ترین‌ها عبارت‌اند از:
اینترالیپید ۱۰ درصد
در این نوع، هر ۱۰۰ میلی‌لیتر محلول شامل ۱۰ گرم چربی خالص است. انرژی فراهم‌شده در این غلظت حدود ۱٫۱ کیلوکالری به ازای هر میلی‌لیتر است. اینترالیپید ۱۰ درصد معمولاً در شرایطی که بیمار نیاز به دریافت تدریجی چربی دارد یا در نوزادان و کودکان که تحمل متابولیک پایین‌تری دارند، انتخاب میشود.
از نظر بالینی، فرم ۱۰ درصد انعطاف‌پذیری بیشتری در تنظیم سرعت و دوز دارد و به همین دلیل برای شروع تغذیه وریدی در بیماران حساس ترجیح داده میشود.
اینترالیپید ۲۰ درصد
نوع ۲۰ درصد حاوی ۲۰ گرم چربی در هر ۱۰۰ میلی‌لیتر است. انرژی حاصل از این محلول حدود ۲ کیلوکالری در هر میلی‌لیتر خواهد بود.
مزیت اصلی آن کاهش حجم تزریق برای تأمین کالری یکسان است. برای بیماران بزرگسال و شرایطی که نیاز انرژی بالا و محدودیت حجم تزریق داریم، اینترالیپید ۲۰ درصد گزینه‌ی مناسبی است. از نظر اقتصادی و عملیاتی نیز استفاده از فرم ۲۰ درصد در بیمارستان‌ها رایج‌تر است.
براساس اطلاعات موجود در وب‌سایت معتبر freseniuskabinutrition.com ترکیبات موجود در این سرم به شرح زیر است:
| ترکیب در اینترالیپید ۲۰٪ | مقدار در هر لیتر | مقدار در هر میلی‌لیتر |
| روغن سویا (گرم) | ۲۰۰ | ۰٫۲ |
| اسمولاریته (میلی‌اسمول بر کیلوگرم آب) | ۳۵۰ | ۰٫۳۵ |
| فسفات معدنی (میلی‌مول) | ۱۵ | ۰٫۱۵ |
| ارزش کالری کل (کیلوکالری) | ۲۰۰۰ | ۲ |
کاربرد سرم اینترالیپید
سرم اینترالیپید یکی از اجزای اصلی تغذیه وریدی است که با تأمین انرژی متراکم و اسیدهای چرب ضروری، در شرایطی به کار می‌رود که دریافت خوراکی یا لوله‌ای کافی نیست. این سرم نه‌تنها در بیماران بستری و مبتلا به سوءتغذیه اهمیت دارد، بلکه در حوزه‌هایی مانند ناباروری، جراحی‌های سنگین و برخی مسمومیت‌ها نیز جایگاه ویژه‌ای یافته است. در ادامه، مهم‌ترین کاربردها و موارد مصرف آن را به تفصیل بررسی می‌کنیم.
۱. تأمین انرژی در بیماران محروم غذایی
بیمارانی که دچار سوءتغذیه هستند یا امکان دریافت غذا از راه دهان ندارند، به‌ویژه در بخش مراقبت ویژه، نیاز فوری به منبع انرژی قابل اعتماد دارند. کربوهیدرات‌ها به تنهایی نمی‌توانند تمام انرژی مورد نیاز بدن را جبران کنند. تزریق اینترالیپید منبعی متراکم از انرژی فراهم می‌کند و مانع تجزیه بیش از حد پروتئین‌های بدن میشود.
۲. بیماران NPO ( افرادی که قادر به خوردن غذا نیستند.)
در بسیاری از شرایط پزشکی، بیمار اجازه مصرف خوراکی ندارد. برای نمونه، پس از جراحی‌های دستگاه گوارش یا در موارد انسداد روده، استفاده از تغذیه وریدی ضرورت پیدا می‌کند. اینترالیپید بخش اصلی این رژیم وریدی است.
۳. بیماران کمایی و نیازمند حمایت طولانی‌مدت
افرادی که در وضعیت کما یا نارسایی شدید عصبی قرار دارند، توانایی بلع و تغذیه طبیعی را از دست می‌دهند. در این شرایط، سرم‌های چربی مانند اینترالیپید به همراه سرم دکستروز و سرم آمینواسید، پایه اصلی حمایت تغذیه‌ای را تشکیل می‌دهند.
۴. بیماران کلیوی و دیالیزی
در بیماران با مشکلات کلیوی، تنظیم تغذیه اهمیت زیادی دارد. اینترالیپید به‌عنوان منبع انرژی غیرکربوهیدراتی کمک می‌کند تا بار متابولیکی روی کلیه کاهش یابد. البته پایش دقیق تری‌گلیسرید و آنزیم‌های کبدی ضرورت دارد.
۵. استفاده در مسمومیت‌ها
در سال‌های اخیر از امولسیون‌های لیپیدی برای درمان برخی مسمومیت‌های دارویی و شیمیایی استفاده شده است. مکانیسم پیشنهادی، «دام لیپیدی» است؛ یعنی داروهای محلول در چربی در امولسیون جذب و از بافت‌های حیاتی جدا می‌شوند. هرچند این کاربرد تخصصی است و تنها در شرایط اورژانس و با دستور پزشک انجام می‌گیرد.
۶. ناباروری و آی‌وی‌اف (IVF)
یکی از بحث‌برانگیزترین کاربردهای اینترالیپید در حوزه ناباروری است. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که اینترالیپید با تعدیل فعالیت سلول‌های کشنده طبیعی (NK cells) در رحم، شانس لانه‌گزینی جنین را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، در پروتکل برخی مراکز درمان ناباروری، تزریق اینترالیپید قبل از انتقال جنین توصیه میشود.
البته شواهد علمی در این زمینه یکدست نیستند و هنوز اجماع جهانی وجود ندارد. با این حال در عمل، بسیاری از متخصصان IVF در ایران و سایر کشورها از این روش برای کاهش خطر سقط مکرر یا شکست مکرر لانه‌گزینی استفاده می‌کنند.
تزریق سرم اینترالیپید در بارداری
موضوع ایمنی داروها در دوران بارداری همیشه با حساسیت ویژه‌ای بررسی میشود. اینترالیپید به دلیل ماهیت تغذیه‌ای خود، در شرایط خاص برای زنان باردار تجویز میشود. معمولاً به منظور اهداف زیر تزریق سرم اینترالیپید در بارداری انجام میشود:
نقش در کاهش خطر سقط مکرر
برخی زنان دچار پدیده‌ای به نام «سقط مکرر غیرقابل توضیح» هستند. مطالعات نشان داده که فعالیت بیش از حد سلول‌های NK در رحم می‌تواند با لانه‌گزینی جنین تداخل داشته باشد. اینترالیپید با مهار نسبی این فعالیت، شانس حفظ بارداری را افزایش می‌دهد.
حمایت تغذیه‌ای در بارداری پرخطر
زنانی که به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای یا اختلالات گوارشی قادر به دریافت کافی مواد مغذی نیستند، از اینترالیپید به‌عنوان منبع انرژی و اسیدهای چرب ضروری بهره می‌گیرند.
در چنین مواردی، اینترالیپید با تأمین لینولئیک اسید و آلفا-لینولنیک اسید، از بروز کمبود اسیدهای چرب ضروری جلوگیری کرده و در رشد سیستم عصبی و تکامل جفت نقش حمایتی ایفا می‌کند. پایش منظم سطح تری‌گلیسرید و آنزیم‌های کبدی در طول انفیوژن برای تضمین ایمنی مادر و جنین الزامی است.
ایمنی مصرف
بر اساس شواهد بالینی و گزارش‌های پس از مصرف، اینترالیپید در دوزهای تجویزی استاندارد برای دوران بارداری ایمن ارزیابی شده و در مواردی مانند ناباروری یا حمایت تغذیه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، تجویز آن نیازمند ارزیابی دقیق وضعیت متابولیک، سطح چربی خون و عملکرد کبد است تا از بروز عوارض ناخواسته جلوگیری شود.
تصمیم نهایی در مورد تجویز یا ادامه مصرف، تنها باید توسط پزشک متخصص زنان و ناباروری و با در نظر گرفتن شرایط اختصاصی هر بیمار گرفته شود.
سرم اینترالیپید قبل از انتقال جنین
کاربرد اینترالیپید در بیماران تحت درمان IVF عمدتاً به دلیل نقش آن در تعدیل پاسخ ایمنی رحم و کاهش فعالیت سلول‌های NK مطرح است، عاملی که با شکست مکرر لانه‌گزینی ارتباط دارد. تجویز این سرم پیش از انتقال جنین با هدف ایجاد محیطی پایدارتر برای پذیرش جنین انجام میشود و در پروتکل‌های مراکز ناباروری به‌عنوان یک مداخله حمایتی جای گرفته است.
تزریق اینترالیپید حدود یک تا دو هفته قبل از انتقال جنین انجام میشود. فرض بر این است که با کاهش سطح فعالیت سلول‌های ایمنی در رحم، محیطی پذیراتر برای لانه‌گزینی ایجاد شود.
بررسی شواهد علمی
برخی کارآزمایی‌های بالینی بهبود نرخ موفقیت IVF را پس از مصرف اینترالیپید گزارش کرده‌اند، اما همه پژوهش‌ها این نتیجه را تأیید نکرده‌اند. به همین دلیل، این مداخله در بسیاری از مراکز به صورت «کمک‌درمانی» و نه «الزام قطعی» توصیه میشود. همچنین بیمارانی با سابقه شکست مکرر انتقال جنین یا سقط‌های پشت سر هم بیشترین احتمال دریافت اینترالیپید را دارند.
عوارض سرم اینترالیپید
هرچند اینترالیپید یک فرآورده تغذیه‌ای است و برای تأمین نیازهای حیاتی بیمار تجویز میشود، اما ورود هر امولسیون چربی به جریان خون ممکن است پیامدهای بالینی خاصی به همراه داشته باشد. شدت و نوع این عوارض به وضعیت عمومی بیمار، دوز مصرفی، مدت درمان و بیماری‌های زمینه‌ای وابسته است. برخی از این عوارض عبارت‌اند از:
- عوارض شایع: تب خفیف، لرز، تهوع، یا واکنش در محل تزریق.
- عوارض متابولیک: بالا رفتن تری‌گلیسرید خون، تغییرات آنزیم‌های کبدی یا اختلال در تعادل الکترولیت‌ها در مصرف طولانی‌مدت.
- واکنش‌های حساسیتی: به دلیل وجود فسفولیپیدهای تخم‌مرغ، در افراد با آلرژی شدید به تخم‌مرغ باید با احتیاط بسیار تجویز شود.
- عوارض در بارداری و شیردهی: در دوزهای استاندارد معمولاً ایمن گزارش شده، اما در هر مورد نیاز به پایش دقیق توسط پزشک وجود دارد.
آیا سرم اینترالیپید یخچالی است؟
یکی از پرسش‌های رایج درباره اینترالیپید، شرایط نگهداری آن است. برای نگهداری این سرم باید نکات زیر را در نظر داشت:
- این فرآورده باید در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد نگهداری شود، بنابراین به‌اصطلاح عامیانه «یخچالی» محسوب میشود.
- پیش از تزریق لازم است ویال یا کیسه اینترالیپید به دمای اتاق برسد تا از بروز واکنش‌های ناخواسته جلوگیری شود.
- پس از باز شدن، باقی‌مانده محلول نباید مجدداً استفاده شود زیرا خطر آلودگی میکروبی وجود دارد.
تزریق سرم اینترالیپید در منزل
با گسترش خدمات پرستاری در منزل، بسیاری از بیماران ترجیح می‌دهند تزریق اینترالیپید خارج از بیمارستان انجام شود. مزایای دریافت این خدمت در منزل شامل مواردی مانند کاهش ریسک عفونت‌های بیمارستانی، صرفه‌جویی در زمان، کاهش هزینه‌های بستری و راحتی بیشتر بیمار است.
نحوه انجام تزریق اینترالیپید در منزل
تزریق اینترالیپید یک اقدام ساده نیست و نیاز به رعایت اصول دقیق پرستاری دارد. انجام کار باید توسط پرستار آموزش‌دیده صورت گیرد که توانایی مدیریت شرایط اورژانسی و عوارض احتمالی را داشته باشد.
آماده‌سازی شامل بررسی تاریخ انقضا، سلامت فیزیکی کیسه یا ویال، و اطمینان از رسیدن محلول به دمای اتاق است.
پس از اتصال ست انفیوژن، سرعت تزریق بر اساس وزن بیمار و تجویز پزشک تنظیم میشود و در طول انفیوژن، فشار خون، ضربان قلب، دمای بدن و وضعیت تنفسی بیمار به طور منظم پایش می‌گردد. مدت زمان تزریق معمولاً چند ساعت است تا بدن فرصت کافی برای متابولیسم چربی‌ها داشته باشد و خطر بروز واکنش‌های ناگهانی کاهش یابد.
موارد توجه در تزریق اینترالیپید
- استفاده از ست انفیوژن اختصاصی با فیلتر ۱٫۲ میکرون الزامی است، زیرا قطرات چربی باید در اندازه مجاز باقی بمانند و خطر ورود ذرات بزرگ به جریان خون از بین برود.
- اینترالیپید نباید با سایر داروها یا سرم‌ها در همان مسیر تزریق ترکیب شود؛ هم به دلیل احتمال ناپایداری فیزیکوشیمیایی و هم به علت افزایش ریسک آلودگی.
- بیمار در طول تزریق باید از نظر بروز علائم حساسیتی مانند خارش، کهیر، تنگی نفس یا درد قفسه سینه تحت نظر باشد و در صورت مشاهده چنین نشانه‌هایی، تزریق باید فوراً متوقف شود.
- پس از پایان تزریق، ست و کیسه باقی‌مانده باید دور ریخته شود و استفاده مجدد به هیچ عنوان مجاز نیست.
سرم آمینو اسید و اینترالیپید
اینترالیپید معمولاً همراه با سرم آمینواسید و دکستروز به‌عنوان سه رکن اصلی تغذیه وریدی تجویز میشود.
- سرم آمینواسید: منبع پروتئین و نیتروژن برای ساخت بافت‌ها و آنزیم‌ها.
- اینترالیپید: منبع انرژی فشرده و اسیدهای چرب ضروری.
- ترکیب هر دو: رژیمی متعادل ایجاد می‌کند که هم انرژی و هم مواد سازنده بدن را پوشش می‌دهد.
بدون حضور چربی، بخشی از انرژی باید از پروتئین تأمین شود که به تجزیه عضلات می‌انجامد. بنابراین وجود اینترالیپید برای حفظ توده عضلانی و عملکرد ایمنی حیاتی است.
مراقبت‌های پرستاری در تزریق اینترالیپید
پرستاران نقش کلیدی در ایمنی تزریق اینترالیپید دارند. مهم‌ترین وظایف عبارت‌اند از:
- بررسی تاریخ انقضا و سلامت ویال یا کیسه پیش از تزریق.
- گرم کردن محلول تا دمای اتاق برای جلوگیری از لرز و واکنش‌های ناخواسته.
- استفاده از فیلتر در مسیر انفیوژن.
- پایش مستمر علائم حیاتی بیمار در طول تزریق.
- کنترل سطح تری‌گلیسرید خون در دوره‌های طولانی.
- آموزش به بیمار و خانواده در مورد علائم هشدار مانند تنگی نفس یا کهیر.
جمع‌بندی
اینترالیپید یک داروی تغذیه‌ای مهم است که در طیف وسیعی از بیماران مورد استفاده قرار می‌گیرد: از بیماران بستری در بخش‌های مراقبت ویژه گرفته تا زوج‌هایی که تحت درمان IVF هستند.
شناخت صحیح کاربردها، عوارض، شرایط نگهداری و شیوه صحیح تزریق اهمیت زیادی دارد. دریافت این سرم باید همواره تحت نظر پزشک و پرستار مجرب انجام شود.
خدمات تزریق سرم در منزل تدسا طب این امکان را فراهم کرده که بیماران بدون نیاز به حضور در بیمارستان، در محیطی امن و راحت، از این درمان بهره‌مند شوند.
